Wat is kunst? Het is een vraag waar mensen zich al sinds de Oude Grieken de kop over breken. En hoewel ik het antwoord al evenmin weet, kan ik met 100% zekerheid zeggen: von Donnersmarcks Werk Ohne Autor (in Engelstalige landen uitgebracht als Never Look Away) is kunst. Het is een film over de kracht van kunst, het is een film over de liefde, het is een film over de waarheid. Ik denk dat ik bijna nog nooit zo'n indrukwekkende film bekeken heb, en ik reken hem graag tot een van de beste - zoniet dé beste - films die ik ooit zag. Het is daarom ook dat deze recensie veel langer is dan mijn andere recensies.
Werk Ohne Autor is een film over de befaamde Duitse kunstenaar Gerhard Richter. Tegelijkertijd is Werk Ohne Autor dat totaal ook niet. De film gaat over het leven, de liefde en het lijden van een kunstenaar genaamd Kurt Barnert (foto). Er zijn veel overeenkomsten tussen zijn leven en dat van Gerhard Richter, en tegelijk is er ook veel ruimte voor fictieve zaken. Richter zelf was blijkbaar niet erg tevreden met de film. Maar, om heel eerlijk te zijn, bekijken we deze film beter los van wat hij ervan vindt. Je laat beter je eigen gevoel spreken, vind ik. (Opgepast: deze recensie bevat veel spoilers!)
Aan het begin van de film zien we hoe Kurt met zijn tante, Elisabeth ('Ellie'), in Dresden de beruchte Entartete Kunst-tentoonstelling bezoekt. Later wordt duidelijk dat tante Ellie emotioneel instabiel is (gek geworden door de waanzin van het naziregime?) en wordt afgevoerd naar een psychiatrische instelling. Enkele jaren later wordt ze een van de 200 000 slachtoffers van het nazi-eugeneticaprogramma tegen mensen met een beperking of psychische ziekte. Dit werd mede uitgevoerd door Carl Seeband, een dokter in de instelling, die radicaal overtuigd is van de eugenetica.
Een tweede luik van de film speelt zich af in het naoorlogse Duitsland. Na het gruwelijke bombardement is de heropbouw van Dresden volop bezig. Kurt werkt bij een schilderbedrijf dat propagandapanelen voor de nieuw opgerichte, communistische Democratische Duitse Republiek (DDR) schildert. Later begint hij aan de kunstacademie, waar de ideologie van het socialistisch realisme verplichte kost is. Hij wordt er verliefd op een studente genaamd Ellie Seeband - des te meer omdat ze hem aan z'n overleden tante doet denken - maar zal in de loop van de film verschrikkelijke dingen meemaken door de invloed van Ellies autoritaire, rigide en nog steeds pro-eugenetische vader Carl Seeband.
In 1961 verhuizen Carl en Ellie naar West-Duitsland waar Kurt in de leer gaat in de Düsseldorfer Kunstacademie. Hij leert er zijn eigen stijl, zijn eigen ware kunst ontdekken en ontwikkelen met behulp van de excentrieke professor Antonius van Verten. Een nieuwsartikel over de arrestatie van een andere beruchte nazidokter in het eugeneticaprogramma zorgt voor een belangrijke doorbraak in Kurts werk.
Meer dan levensecht
Wie echt wil zien waarom deze film zo geniaal is, zou hem beter zelf bekijken. Geen enkele recensie kan eigenlijk echt beschrijven hoe goed de film nu is. Bekijk hem liefst in de cinema, als het nog kan. Het mooie aan de film vind ik o.a. dat hij zowel het allerbeste (de liefde, de oprechte kunst, het redden van iemands leven) als het allerslechtste (massamoord, bombardementen) waar de mens toe in staat is op een samenhangende, levensechte, ja meer dan levensechte wijze toont.
Ik zeg 'meer dan levensecht', omdat de personages in de film bijna geen personages zijn, maar eerder archetypes: ze symboliseren eeuwige krachten in de mens en de wereld. Eén recensent van De Morgen (hier kom ik straks op terug) noemde Carl Seeband 'een onwaarschijnlijk eenzijdige nazi' en een 'bordkartonnen figuur'. Volgens mij heeft deze recensent het verkeerd begrepen. (Zo 'bordkartonnen' is Seeband (gespeeld door Sebastian Koch) trouwens niet; de regisseur zou samen met Koch bv. teksten van Nietzsche doorgenomen hebben!) De keuze om zó veel kwaad, zó veel nazistische haat in één personage te persen, is volgens mij volstrekt bewust gebeurd. Het abstracte kwaad - het volledige naziregime, de nazikopstukken, de massamoord op miljoenen mensen - krijgt zo een gezicht in één figuur.
Dit is volgens mij een tactiek die goeie films vaker toepassen. De 'vluchtelingencrisis', de armoede en kindermishandeling - abstracte begrippen, die wel op miljoenen mensen invloed hebben - krijgt in de film Capharnaüm een gezicht, het wordt een personage waarmee we kunnen meevoelen en meelijden, en zo brengt het die abstracte wereldproblemen veel dichter bij ons dan wat een objectief artikel of statistieken ooit zou kunnen. Hetzelfde gebeurt in Schindler's List: de zes miljoen gedode joden krijgen een herkenbaar, menselijk en concreet gelaat in het verhaal van Oskar Schindlers 1100 geredde joden.
Nie wegsehen, Kurt
Nog iets wat ik wil vermelden, is de ronduit hartverscheurende en diep beroerende parallelmontage waarin het bombardement van Dresden, de vergassing van tante Ellie en andere vrouwen, en het sterven van zijn neven aan het Oostfront afwisselend getoond worden. Voor sommige recensenten werd dit te veel, één Duitse recensent zou het zelfs 'unseriös' (respectloos) genoemd hebben. Nochtans is dit volgens mij een van de grootste sterke punten van heel de film, en het feit dat het lijden niet van op een afstand, als in een documentaire getoond wordt, maar schokkerig, van dichtbij, maakt het des te beter.
Met deze montage brengt de regisseur een tijdloze boodschap: oorlog heeft geen winnaars, er zijn alleen verliezers. Uiteindelijk krijgt iedereen met verlies te maken. Nooit wegkijken (Nie wegsehen, Never Look Away), zegt tante Ellie eerder in de film, en met deze scène heeft de regisseur getoond dat hij deze zin oprecht ook meent.
Alles was wahr ist, ist schön
In de loop van de film ondergaat Kurt Barnert drie manieren om naar kunst te kijken, maar in geen van de eerste drie kan hij zich echt vinden. Dit is al zeker een flinke gelijkenis met het leven van Gerhard Richter. Je zou de vier visies zo kunnen benoemen:
- De nazi-ideologie: kunst moest in dienst staan van de rassenideologie van de nazi's, van de 'gewone Duitse arbeider', en moest de oorlog, de soldaten, verheerlijken. Zwakte, kwetsbaarheid en imperfectie waren uit den boze. Deze idee van kunst werd belichaamd door de Entartete Kunst-tentoonstelling.
- Het socialistische realisme: dit was de verplichte visie op kunst in de communistische landen. Kunst moest eerst en vooral de arbeid(er) verheerlijken. En iedereen moest zo veel mogelijk in dezelfde stijl werken, anders was je egoïstisch en verdacht ('Ich, ich, ich').
- De 'nihilistische' conceptuele kunst: alleen 'de idee' telt. Je moet in de eerste plaats een volstrekt origineel en nieuw idee hebben ('das ist schon eine Idee!'). Het maakt niet uit of de kunst volledig betekenisloos is, originaliteit en uniciteit is de belangrijkste bepalende factor van kunst. Dit wordt in de film een beetje karikaturaal voorgesteld in de academie in Düsseldorf, waar we naakte performancekunstenaars zien die zich beschilderen, of een artieste die in een doek snijdt en verf laat vloeien uit de gaten. Je zou het kunnen zien als een extreme tegenhanger van het socialistisch realisme.
- De 'ware kunst' vanuit het zelf. Wer bist du? Das... bist du nicht. Kurts professor van Verten wijst Kurt erop dat hij slechts na-aapte wat de anderen deden, in plaats van zijn eigen hart en ziel in zijn kunst te tonen. Vaak speelt persoonlijk lijden een grote rol. Als je het lijden in de kunst kan integreren, kom je veel dichter bij ware kunst. Eén recensent vergeleek deze idee van kunst met de Romantiek en ik denk dat hij gelijk heeft ook.
Het is pas in de vierde idee over kunst dat Kurt Barnert zich volledig kan vinden. En je merkt ook wel dat de regisseur waarschijnlijk ook zo denkt. Ik moet hem voor een groot deel gelijk geven. Je zou op die manier de axioma's van de 'Barnertiaanse' kunst kunnen opstellen:
- Kunst is geen propaganda. Kunst staat niet in dienst van een politieke ideologie.
- Kunst is ook niet het streven om zo uniek mogelijk te zijn, want dan is kunst vaak inhouds- en betekenisloos.
- Kunst hoeft zichzelf niet uit te leggen.
- Kunst bevat altijd iets van jezelf, je steekt er je hart en je ziel in, jij bent in zekere zin je kunst.
- Ware kunst groeit uit het lijden: kunst als litteken. Anders is het versiering, decoratie.
Volgens mij komt dit ook dicht in de buurt van een definitie van kunst. Alleen het laatste hoeft niet altijd te gelden. Niemand zal ontkennen dat de Mona Lisa, of de Villa Savoye van Le Corbusier kunstwerken zijn, maar ze komen niet echt uit het lijden voor. Feit is wel dat kunst als product van afzien sneller kunst is dan andere kunst: de artistieke waardering voor Vincent van Gogh wordt toch voor een groot deel beïnvloed door zijn getormenteerde levensverhaal.
Het zit 'm in de details
Deze film is niet alleen zo goed dankzij de grootse thema's (het naziverleden, massamoord, wat is kunst, de liefde, ...), ook de kleine details helpen. Zo zit de film boordevol parallellen: opvallende, zoals de scène met de gelijktijdig toeterende bussen, maar ook kleinere dingen zoals tante Ellie en later Kurt die in een klok kijken, zowel Kurt als Carl die de zin 'Ich mache es, weil ich es kann' (Ik doe het omdat ik het kan) zeggen, het shot van de bus in Dresden (eerst gewoon, later in het fatale bombardement).
Deze samenhang is dan ook de ingeving van Kurt Barnert in de eerste naoorlogse scène. Hij zit in een boom in een prachtig veld en krijgt plots een ingeving over hoe alles samenhangt en hoe hij zich geen zorgen meer moet maken. En op dezelfde manier hangt alles in de film samen met elkaar.
Ten slotte heeft de film - ondanks zijn loodzware thema's - de welgekomen momentjes humor, die geen moment smaakloos of geforceerd overkomen. We kunnen denken aan de scène waarin Kurt en zijn medestudenten de poserende man en vrouw plagen. Of de scène waarin Kurt op het nippertje ontsnapt uit Ellies huis, door naakt in een boom te klauteren, wanneer haar ouders onverwacht thuiskomen.
Hollywood-saus bederft episch werk?!?
Hoewel de meeste recensenten (terecht) positief waren over de film, vond één bepaalde recensent bij De Morgen het toch nodig om de film één ster te geven. U leest het juist dames en heren, één ster! Dat je de film minder jouw smaak is, dat kan ik begrijpen. Maar dat de film volgens jou van hetzelfde niveau is als een slechte komedie van Adam Sandler, of een uitgemelkte animatiefilm zoals Minions, dat vind ik ronduit waanzinnig!
Ik snap wel dat er tegenwoordig zo veel filmrecensenten zijn, dat je echt om aandacht moet schreeuwen om gelezen te worden, maar dit gaat te ver. Ik laat de recensent het zelf zeggen: 'Werk ohne Autor [voelt] aan als een vermoeiende aaneenschakeling van scènes waarin zowel oprechte emotie als suspense ver te zoeken is' en waarin personages 'verdwalen in de doolhof van Von Donnersmarcks verhaallijnen'.
Soms vraag ik mij dan af of die recensent wel dezelfde film gezien heeft. Misschien hebben ze, speciaal voor hem, een slechte remake getoond die nergens anders getoond werd. Ik heb echt medelijden met hem. Als je deze film al slecht vindt, welke film vind je dan wél goed? Ik wou dit gewoon even aanhalen omdat ik het zodanig gestoord vond.
Om samen te vatten: Werke Ohne Autor combineert fantastische acteerprestaties, mooi camerawerk, een diep ontroerend verhaal, knappe parallelen en een fantastische boodschap en creëert zo een film van ongekende schoonheid en waarheid.
Rating: 10/10